Με αφορμή το post του Νίκου Δήμου με τίτλο "Η πολυπλοκότητα του κόσμου" θα ήθελα να παραθέσω ορισμένες σκέψεις μου.
Ο κοινωνικός ιστός έχει αναρίθμητες διακλαδώσεις και προεκτάσεις. Προεκτάσεις αυτού του ιστού είναι η πολιτική, η οικονομία, οι διεθνείς σχέσεις κτλ. Έτσι ξεκινώντας από το σημαντικό, που είναι το άτομο, φτάνουμε στο συγκεκριμένο, τις σχέσεις των ατόμων.
Το άτομο είναι ένα σημείο του κοινωνικού ιστού και οι σχέσεις των ατόμων είναι οι νευρώνες που κινούν αυτό τον ιστό. Αν ο ιστός ήταν φυσικός τόπος, τότε ως σημείο το άτομο δεν θα είχε επαφή με όλα τα υπόλοιπα σημεία παρά με μερικά, ούτε θα είχε απόλυτη επίγνωση των σχέσεων που συντελούνται ανάμεσα σε άλλα άτομα. Επομένως η ατομική θέση δεν μπορεί παρά να διέπεται από υποκειμενικότητα. Κι όμως το άτομο έχει μια άλλη δυνατότητα -τη σύνθεση. Ένα άτομο μπορεί να ενισχύσει τη θέση του χρησιμοποιόντας τις θέσεις άλλων ατόμων. Ένα είδος αντανάκλασης ας πούμε. Ένα άτομο -κι ας είναι στατικό- μπορεί να εκμεταλλευτεί τις θέσεις ετέρων ατόμων ώστε να συνθέσει -έστω από θέση παρατηρητή- μια φαινομενικά αντικειμενική άποψη.
Δείτε φερειπείν με ποιο τρόπο η είδηση φτάνει στο κοινό μέσω της τηλεόρασης. Έχουμε ένα γεγονός το οποίο συμβαίνει κάπου στον κόσμο σε μια απροσδιόριστη χρονική στιγμή και με ορισμένη σημαντικότητα. Για να φτάσει αυτό το γεγονός να ονομαστεί είδηση, θα πρέπει κάποιος να το αξιολογήσει ως σημαντικό. Αυτός, ο δημοσιογράφος δηλαδή, θα πάρει το συνεργείο του, θα στηθεί σε ένα σημείο του χώρου όπου συντελέστηκε το γεγονός και θα μας εξηγήσει τι έγινε. Πρώτον, δεν μπορεί να μας δείξει το ίδιο το γεγονός, διότι είναι ήδη παρελθόν. Δεύτερον, επειδή κι ο ίδιος δεν ήταν παρόν στο συντελεσμένο γεγονός, θα ρωτήσει μάρτυρες που είδαν ή άκουσαν κάτι. Τόσο ο δημοσιογράφος, όσο και οι μάρτυρες, θα εξιστορήσουν ένα γεγονός όπως το βίωσαν αυτοί οι ίδιοι. Δηλαδή υποκειμενικά. Η σύνθεση των μαρτυριών, του κύρους του μέσου, της άποψης του δημοσιογράφου και των πλάνων της κάμερας, προσφέρουν στο κοινό μια φαινομενική αντικειμενικότητα. Πέρα από τα παραπάνω, το σημαντικότερο είναι ότι όσο κι αν προσπαθήσει ο δημοσιογράφος να μας μεταφέρει μια αντικειμενική είδηση, η απόσταση του κοινού από το γεγονός όχι μόνο παραμένει χαώδης, αλλά το γεγονός φτάνει σε αυτό εντελώς διαστρεβλωμένο. Στην ουσία, δεν φτάνει ποτέ. Αυτό που δέχεται το κοινό, είναι η άποψη του δημοσιογράφου πάνω στο γεγονός. Αυτό μπορεί να το δει κάποιος παραστατικά στο θεατρικό έργο του Λουίτζι Πιραντέλο "Έτσι είναι αν έτσι νομίζετε". Τελικά, οι τηλεοπτικές ειδήσεις έχουν τόση σημαντικότητα για αυτόν που τις παρακολουθεί, όση και αν θα λάμβανε παρακολουθώντας μια ταινία μυθοπλασίας -καμία απολύτως.
Ο δημοσιογράφος που καλύπτει ένα γεγονός προσπαθεί πρώτα από όλα να του αποδώσει κάποια σημαντικότητα ώστε να γίνει πιο ελκυστικό: Έτσι ο "λήστης" γίνεται "ληστής Αλβανικής καταγωγής". Όταν ο ηγέτης ενός κόμματος απευθύνεται στον ηγέτη κάποιου άλλου, τότε "εξαπολύει σφοδρή επίθεση". Όταν παίρνει φωτιά ένα δάσος τότε επιστρατεύεται η "πύρινη λαίλαπα". Όταν πέφτει ένα κτίριο, συνήθως το κάνει σαν "χάρτινος πύργος". Όλη αυτή η στερεότυπη φρασεολογία έχει ως απώτερο σκοπό να τοποθετήσει το κοινό μέσα στο γεγονός, προκαλώντας συγκεκριμένα ερεθίσματα. Ο "αλβανός ληστής" προκαλεί το εθνικιστικό αίσθημα, η "σφοδρή επίθεση" προκαλεί τον ρεβανσισμό έναντι του αντιπάλου, η "πύρινη λαίλαπα" και ο "χάρτινος πύργος" προκαλούν το δέος μπροστά στις καταστροφικές δυνάμεις κ.ο.κ. Το κοινό έχει την ανάγκη να ταυτίζεται με τέτοιου τύπου αναφορές, για να ενισχύει -δήθεν- την θέση του ως αντικειμενικός παρατηρητής. "Άκουσα στις είδήσεις", "διάβασα στις εφημερίδες", "μου είπε ο τάδε". Με μια απλή φράση γινόμαστε φορείς μιας είδησης αλλά παραπέμπουμε για την αξιοπιστίας της στην πηγή. Και καλά, αντικεμενικοί. Στην ουσία, κάτοπτρα στις υπηρεσίες κάποιου άλλου. "Παπαγαλάκια", που είναι και της μόδας.
Αυτή η ψευδαίσθηση της αντικειμενικότητας έχει ως αποτέλεσμα την τάση για απλοποίηση των πραγμάτων. Με τη φράση "Για όλα φταίνε οι Αμερικάνοι", αυτός που τη ξεστομίζει στην ουσία εξομολογείται: "Έχω ακούσει ότι για όλα φταίνε οι Αμερικάνοι. Διάβασα μερικά βιβλία, άκουσα κάποιες ειδήσεις και συζήτησα με κάποιους ανθρώπους. Θα σου έλεγα το λόγο για τον οποίο υποστηρίζω αυτή τη θέση, αλλά για να είμαι ειλικρινής δεν θυμάμαι και πολλά πράγματα αλλά ούτε και ξέρω συγκεκριμένα. Κάτι για τις τράπεζες, κάτι για τον Κίσινγκερ, κάτι ο Μπους που είναι αχώνευτος, βάλε και λίγο Βιετνάμ, μέσα είσαι". Η απλοποίηση είναι το όπλο του αδαούς απέναντι στο απλό ερώτημα: "γιατί". Τελικά το κοινό έχει όντως άποψη -την άποψη που του μετέδωσαν. Μόνο που δεν είναι καν αντικειμενική.
